ભારત કૃષિપ્રધાન દેશ છે. એ તો ખરું છે જ, પરંતુ ઉત્સવપ્રધાન દેશ પણ છે. આ દેશમાં ધાર્મિક, સામાજિક અને રાષ્ટ્રીય તહેવારોની ઉજવણી એટલા મોટા પ્રમાણમાં અને મોટા પાયા પર થાય છે કે ભાગ્યે જ એવું કોઈ અઠવાડિયું જતું હશેકે જ્યારે અ દેશના કોઈ ને કોઈ ખૂણે, કોઈ તહેવાર ન ઉજવતો હોય! આ બધા તહેવારોમાં શિરોમણી સમાન કોઈ તહેવાર હોય તો તે છે દિવાળીના તહેવાર. ગરીબ હોય કે તવંગર, શેઠ હોય છે; જેને દીપોત્સવી પર્વનું ગૌરવવંતુ નામ અપાયું છે, કેમ કે આ પર્વ એક બે દિવસનું નહિ, એક સપ્તાહ જેટલું લાંબુ ચાલે છે. ધનતેરસથી લાભપાંચમ સુધીના દિવસો દીપોત્સવી પર્વના ગણાય છે.

આ પર્વ કોઈ એક કોમ કે વર્ણનું નથી રહ્યું સાર્વત્રિક બની ગયું છે કેમકે એમાં ધાર્મિક તત્વ નો ભળ્યું જ છે ઉપરાંત, સામાજિક તત્વ પણ સંકળાયું છે. ચૌદ વર્ષના વનવાસ વેઠીને જાનકી તથા લક્ષ્મણજી સાથે શ્રીરામ અયોધ્યામાં પુન: પ્રવેશ દિવાળીના દિવસે કર્યો હતો એવી માન્યતા તો હિંદીમાં ઘેર ઘેર પ્રચલિત છે જ સાથે સાથે વિક્રમ સંવતનો છેલ્લો વાર્ષિક દિન આસો વદ અમાસ ગણાય છે અને બીજા દિવસથી વિક્મ સંવતનું નૂતન વર્ષ આરંભાય છે એટલે દીપોત્સવી વીતેલા વર્ષના સુખદ-દુ:ખ સંસ્મરણોની યાદ મૂકીને પસાર થતી હોવાથી ઉલ્લાસભેર ઉજવાય છે.

દીપોત્સવી પર્વ ઉજવવા માટેની પૂર્વતૈયારીઓ તો, શરદપૂર્ણિમા બીજા જ દિવસથી શરૂ થઈ જાય છે. ખેડૂતો ચોમાસાના વાવેલો પાક લણી લઈને હવે ઘરભેગો કરવાની વેતરણમાં પડે છે નએ એ પાકનું વેચાણ થઈ જતા, હાથમાં આવતી રકમોથી જે આનંદ પ્રાપ્ત થાય હહે એની અભિવ્યકતિ દીપોત્સવની પર્વની ઉજવણી દ્વારા થાય છે. વેપારીઓ દુકાનના માલનો સ્ટોક લઈને વર્ષ દરમિયાન થયેલ નફાની તારવણી કાઢે છે. હિસાબો ચોખ્ખા કરે છે. નવા ચોપડા ખરીદે છે. ચોપડાપૂજન કરે છે. નોકરોને બોણીબોનસ આપે છે અને બધા ભેગા રંગેચંગે દિવાળી ઉજવે છે . ધનતેરસે લક્ષ્મીપૂજન થાય છે, કાળી ચૌદસ ભૈરવની હનુમાનની, ઘંટાકર્ણ મહાવેરની પૂજા થાય છે અને દિવાળી ચોપડાપૂજન થાય છે- શારદાપૂજન થાય છે. બેસતા વર્ષમા દિવસની ઉલ્લાસ તો કોઈ અનેરો જ હોય છે! જ્યારે ભાઈબીજના દિવસે ભાઈ, પોતાની બહેનના ત્યાં જમવા જાય છે અને બહેનને યથાશક્તિ ભેંટ આપે છે.

દીપોત્સવી પર્વની ઉજવણીના ત્રણ પ્રધાન તત્વો એટલે દારૂખાનું,રોશની મીઠાઈ આ ત્રણેય વાનાં વેચનાર વેપારીઓને તો ઘી કેળા!

દીપોત્સવની પર્વ નિમિત્તે ભારતમાં કરોડો રૂપિયાનું દારૂખાનું ફૂટે છે. ઘેરઘેર દીપમાળા પ્રગટે છે, વીજળીના દીવાઓની આકર્ષક રોશની થાય છે. એક બીજાને ત્યાં નૂતન વર્ષાભિનંદન પાઠવવા જનારને મીઠાઈ તથા અન્ય વાનગીઓ ખવડાવવામાં આવે છે. આ પર્વ નિમિત્તે લોકો પોતાનું ઘર સાફસૂફ કરે છે, દુકાનો વાળીઝૂડીને સાફ કરે છે, ધોળવા રંગવાનું કામ પણ થાય છે. પરિણામે સમાજના કારીગર વર્ગને દિવાળી પૂર્વે સારું કામ મળી રહે છે. એમાં દરજી-મોચીને ત્યાં તો તડાકો પડે છે. આ પ્રવમાં સમાજના પ્રત્યેક વ્યક્તિ નવા કપડા, નવા ચંપલ-બૂટ ખરીદે છે કે સીવડાવે છે એટલે બજારમાં એટલી બધી ધરાકી નીકળે છે કે વેપારી મોં માંગ્યા ભાવ લઈને ધૂમ નફો કરે છે.

દીપોત્સવી પર્વ ઉજવવા સામે તો કોઈ વિરોધ હોઈ ન શકે પરંતુ અત્યારની ભીષણ મોંઘવારીના આ દિવસોમાં મધ્યમવર્ગના  મનાવીને જે વધારાનો ખર્ચ, દેખાદેખીથી કે આબરૂ ખાતર કરવો પડે છે. એના અર્થતંત્રને તોડી નાખે છે . આખું વર્ષ કાળી મજૂરી-મહેનત કરીને ભેગી કરેલી બચત ફટાકડામા ફૂટી જાય છે. મીઠાઈમાં ચવાઈ જાય છે, રોશનીમાં બળી જાય છે આનો કોઈ ઉપાય ખરો ?

દિવાળી દર વર્ષે ખૂબ જ આનંદ અને ઉત્સાહ સાથે ઉજવવામાં આવે છે. આ દિવસે લોકો નવા કપડાં અને પોશાક પહેરે છે અને દરેક વ્યક્તિ તેમની દુશ્મનાવટને ભૂલી ને સામસામે ભેટે છે. દરેક વ્યક્તિ એક બીજાના ઘરે મહેમાન બનીને જાય છે અને અનેક પ્રકારની વાનગીઓ ખાય છે.

દેશના ખૂણે ખૂણે ફટાકડા ફોડવામાં આવે છે અને આખો દેશ આ ફટાકડાના અવાજથી ગુંજી ઉઠે છે. દિવાળીનો આખો દિવસ આવી ઉલ્લાસથી ઉજવાય છે. સાંજે ઘરમાં દીવો પ્રગટાવો અને આખા ઘરમાં રોશની કરવામાં આવે છે અને ભગવાન રામ, માતા લક્ષ્મી અને ભગવાન વિષ્ણુ વગેરેની પૂજા કરવામાં આવે છે.

ભારતના વિવિધ રાજ્યોમાં દિવાળીની ઉજવણી માટે અલગ-અલગ કારણો છે. તેમાંના કેટલાક મુખ્ય નીચે મુજબ છે-

ઓરિસ્સા, બંગાળ, જે ભારતના પૂર્વ ભાગમાં સ્થિત છે, મહાકાળીનું રૂપ ધારણ કરવાને કારણે આ દિવસે માતા શક્તિની ઉજવણી કરે છે. અને લક્ષ્મીની જગ્યાએ કાલીની પૂજા કરે છે.

ભારતના ઉત્તર ભાગમાં આવેલા પંજાબ માટે દિવાળીનું ઘણું મહત્વ છે કારણ કે 1577માં આ દિવસે અમૃતસરમાં સુવર્ણ મંદિરનો પાયો નાખવામાં આવ્યો હતો. અને આ દિવસે શીખ ગુરુ હરગોવિંદ સિંહને જેલમાંથી મુક્ત કરવામાં આવ્યા હતા.

ભારતના દક્ષિણ ભાગમાં આવેલા રાજ્યો જેમ કે તમિલનાડુ, આંધ્રપ્રદેશ વગેરે દ્વાપરમાં કૃષ્ણ દ્વારા નરકાસુરને માર્યાની ખુશીમાં કૃષ્ણની પૂજા કરીને દિવાળી ઉજવે છે.

નેપાળ – ભારત સિવાય પાડોશી દેશ નેપાળમાં પણ દિવાળીનો તહેવાર ખૂબ જ ધામધૂમથી ઉજવવામાં આવે છે. આ દિવસે નેપાળના લોકો કૂતરાઓનું સન્માન કરીને તેમની પૂજા કરે છે. આ સિવાય તેઓ સાંજે દીવો પ્રગટાવે છે અને એકબીજાને મળવા તેમના ઘરે જાય છે.

મલેશિયા – મલેશિયામાં મોટી સંખ્યામાં હિન્દુઓને કારણે આ દિવસે સરકારી રજા આપવામાં આવે છે. લોકો પોતાના ઘરે પાર્ટીઓનું આયોજન કરે છે. જેમાં અન્ય હિન્દુ અને મલેશિયાના નાગરિકોનો સમાવેશ થાય છે.

શ્રીલંકા – આ ટાપુમાં રહેતા લોકો દિવાળીની સવારે ઉઠીને તેલથી સ્નાન કરે છે અને પૂજા માટે મંદિરમાં જાય છે. આ ઉપરાંત દિવાળી નિમિત્તે અહીં રમતો, ફટાકડા, ગાયન, નૃત્ય, ભોજન સમારંભ વગેરેનું આયોજન કરવામાં આવે છે.

આ બધા સિવાય આ તહેવાર અમેરિકા, ન્યુઝીલેન્ડ, મોરેશિયસ, સિંગાપોર, ફિજીમાં સ્થાયી થયેલા હિન્દુઓ દ્વારા ઉજવવામાં આવે છે.

દિવાળીને પ્રકાશનો તહેવાર અથવા દીપોત્સવ પણ કહેવામાં આવે છે.

દિવાળી એ ભારતનો સૌથી લોકપ્રિય અને સૌથી મોટો તહેવાર છે.

 આ તહેવાર ભગવાન રામની યાદમાં ઉજવવામાં આવે છે જે ચૌદ વર્ષના વનવાસ પછી અયોધ્યા પરત ફર્યા હતા.

આ પ્રસંગે હિન્દુ અનુયાયીઓ માટીના દીવા પ્રગટાવે છે અને તેમના ઘરોને રંગોળીથી શણગારે છે.

 આ તહેવાર પર બાળકો ફટાકડા ફોડીને ખૂબ ખુશ થાય છે.

 હિન્દુઓમાં આ પ્રસંગે ધાર્મિક વિધિઓ કરવામાં આવે છે.

 બાળકો, વૃદ્ધો અને યુવાનો આ દિવસે દેવી લક્ષ્મી અને ભગવાન ગણેશની પૂજા કરે છે.

 આ દિવસે હિંદુઓ તેમના મિત્રો અને પડોશીઓને મીઠાઈ અને ભેટ આપે છે.

ભારતમાં જાહેર રજા ઉજવવામાં આવે છે અને લોકો આ તહેવારને ખૂબ જ ઉત્સાહથી માણે છે.

 તે હિંદુઓના સૌથી પ્રિય અને આનંદી તહેવારોમાંનો એક છે, જે અન્ય ધર્મો અને સંપ્રદાયોના લોકો પણ સાથે મળીને ઉજવે છે.