તેઓ ભારતીય સ્વતંત્રતા ચળવળમાં અગ્રણી નેતા બન્યા અને ભારતીય બંધારણના મુખ્ય આર્કિટેક્ટ્સમાંના એક હતા. તેમણે દલિતો, મહિલાઓ અને અન્ય હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગયેલા સમુદાયોના અધિકારો માટે અથાક લડત ચલાવી હતી અને તેઓ જાતિ પ્રથાના એક અવાજે ટીકાકાર હતા.
ડૉ. આંબેડકર માનતા હતા કે સામાજિક પરિવર્તન લાવવા માટે શિક્ષણ અને રાજકીય પ્રતિનિધિત્વ જરૂરી છે અને તેમણે દલિતો માટે શાળાઓ અને કોલેજો સ્થાપવાનું કામ કર્યું. તેમણે બહિષ્કૃત હિતકારિણી સભાની પણ સ્થાપના કરી, જે એક સંસ્થા છે જેણે દલિત સમુદાયોના કલ્યાણ માટે કામ કર્યું હતું.
ડો. આંબેડકરના સૌથી મહત્વપૂર્ણ યોગદાનમાંનું એક ભારતીય બંધારણનો મુસદ્દો તૈયાર કરવાનું હતું, જેણે જાતિ પ્રથા નાબૂદ કરી અને તમામ નાગરિકોને સમાન અધિકારો સુનિશ્ચિત કર્યા. સ્વતંત્ર ભારતના પ્રથમ કાયદા પ્રધાન તરીકે તેમની નિમણૂક કરવામાં આવી હતી અને સામાજિક ન્યાય અને સમાનતાને પ્રોત્સાહન આપવા માટે નીતિઓના અમલીકરણ તરફ કામ કર્યું હતું.
ટીકા અને વિરોધનો સામનો કરવા છતાં, ડૉ. આંબેડકર તેમના સિદ્ધાંતો પ્રત્યે પ્રતિબદ્ધ રહ્યા અને 6ઠ્ઠી ડિસેમ્બર 1956 ના રોજ તેમના મૃત્યુ સુધી દલિત લોકોના અધિકારો માટે લડતા રહ્યા.
આજે, ડૉ. આંબેડકરને વ્યાપકપણે ભારતીય બંધારણના પિતા અને સામાજિક ન્યાયના ચેમ્પિયન તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તેમના ઉપદેશો અને વારસો ભારતીયોની પેઢીઓને ભેદભાવ સામે લડવા અને વધુ સમાન અને ન્યાયી સમાજ બનાવવાની દિશામાં કામ કરવા પ્રેરણા આપતા રહે છે.
ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકર એટલે કે ભીમરાવ આંબેડકર એ રામજી સક્પાલના ચૌદ સંતાનોમાંનું છેલ્લું સંતાન હતા. તે સમયે, આંબેડકરનું કુટુંબ કબીર પંથમાં માનતું હતું અને તેનો પરિવાર મરાઠી મૂળનો હતો, જે મહારાષ્ટ્રના રત્નાગીરી જિલ્લાના અમ્બેદવે ગામની છે. ભીમરાવ આંબેડકરના પિતા રામજી સાકપાલ, ભારતીય સેનાના મહુ કેન્ટોમેન્ટમાં કામ કરતા હતા અને જ્યારે તેઓ અહીં નોકરી કરતા હતા, ત્યારે તેઓ સુબેદારના પદ પર પહોંચ્યા. લશ્કરની શાળામાં તેઓ હેડ માસ્ટર હતા.
નાનપણથી જ બાળક ભીમરાવમાં માતાપિતાના સંસ્કારો ઉતર્યા. જયારે ભીમરાવ 6 વર્ષની ઉમરના થયા ત્યારે તેમની માતા ભીમાબાઈનું અવસાન થયું. ભીમરાવના પિતાની અટક સક્પાલ હતી. તેઓ મૂળ મહારાષ્ટ્રના રત્નાગિરી જિલ્લાના અંબાવાડે ગામના વતની હતા. તેથી નિશાળમાં ભીમરાવની અટક આંબાવડેકર રાખવામાં આવેલી. પરંતુ તેમના એક શિક્ષક કે જે ભીમરાવને ખુબ ચાહતા હતા, તેમની અટક આંબેડકર હતી તેથી તેમણે ભીમરાવની અટક નિશાળના રજીસ્ટરમાં સુધારીને આંબાવડેકરને બદલે આંબેડકર રાખી. શરૂઆતની પ્રાથમિક કેળવણી ભીમરાવે મુશ્કેલીઓ વચ્ચે પુરી કરી. અસ્પૃશ્યતાના કારણે તેઓએ ઘણું જ સહન કરવું પડ્યું.
ભીમરાવના પિતાને મુંબઈમાં રહેવાનું થયું એટલે ભીમરાવે હાઇસ્કૂલનું શિક્ષણ મુંબઈની એલીફન્સ્ટન હાઈસ્કૂલમાં લીધું અને સને ૧૯૦૭માં મેટ્રીકની પરીક્ષા પસાર કરી. મેટ્રિક પાસ થયા ભીમરાવના લગ્ન “રામી” નામની બાળા સાથે થયા. જેનું નામ ભીમરાવે પાછળથી “રમાબાઈ” રાખ્યું. રમાબાઈનાં મૃત્યુ પછી તેમણે બીજા લગ્ન સવિતાબેન સાથે કર્યા હતા. ભીમરાવના કોલેજ શિક્ષણ માટે વડોદરાના મહારાજા સયાજીરાવ ગાયકવાડે સ્કોલરશીપની વ્યવસ્થા કરી, અને ભીમરાવ મુંબઈની પ્રખ્યાત એલીફન્સ્ટન કોલેજમાં દાખલ થયા. ભીમરાવે ઈ.સ. ૧૯૧૨માં અંગ્રેજી મુખ્ય વિષય સાથે મુંબઈ યુનિવર્સીટીની બી.એ.ની પરીક્ષા પસાર કરી.
સ્નાતક થયા વડોદરાના મહારાજા સયાજીરાવ ગાયકવાડે ભીમરાવની નિમણુક રાજ્યના લશ્કરમાં એક લશ્કરી અધિકારી તરીકે કરી. વડોદરામાં યુવાન ભીમરાવે આભડછેટનાં લીધે ખુબ જ હેરાન થવું પડ્યું. આ સમયે ૨ ફેબ્રુઆરી ૧૯૧૩ના રોજ ભીમરાવના પિતા રામજી સક્પાલનું અવસાન થયું. ભીમરાવે નોકરીને તિલાંજલિ આપવી પડી. પિતાના મૃત્યુના કારણે મહત્વાકાંક્ષી ભીમરાવને ખુબજ દુ:ખ થયુ. આ સમયે વડોદરાના મહારાજા શ્રી સયાજીરાવ ગાયકવાડ કેટલાક તેજસ્વી અછૂત વિદ્યાર્થીઓને પોતાના ખર્ચે, ઉચ્ચ અભ્યાસ માટે, અમેરિકા મોકલવા માંગતા હતા. ભીમરાવની એ માટે પસંદગી થઈ. ૧૯૧૩ના જુલાઈનાં ત્રીજા અઠવાડિયામાં તેઓ ન્યુયોર્ક જવા રવાના થયા.
અમેરિકાની પ્રખ્યાત કોલમ્બિયા યુનિવર્સિટીમાં ભીમરાવે ખંતપૂર્વક અભ્યાસ શરુ કર્યો. અભ્યાસના પરિપાક રૂપે ભીમરાવે ‘પ્રાચીન ભારતીય વ્યાપાર’ વિષય ઉપર મહાનિબંધ લખી ૧૯૧૫માં કોલમ્બિયા યુનિવર્સીટીની એમ.એ.ની ઉચ્ચ પદવી પ્રાપ્ત કરી. સતત અભ્યાસ ચાલુ રાખી ૧૯૧૬ માં એમણે પીએચ.ડી. માટે ‘બ્રિટીશ ભારતમાં મુલ્કી અર્થવ્યવસ્થાનો વિકાસ’ વિષય ઉપરનો મહાનિબંધ કોલમ્બિયા યુનિવર્સીટીને રજુ કરી પીએચ.ડી.ની પદવી મેળવી. ૧૯૧૬ માં તેઓ અમેરિકાથી ઈંગ્લેન્ડ ગયા, અને લંડનમાં કાયદાનો અભ્યાસ શરુ કર્યો સાથે સાથે એમણે અર્થશાસ્ત્રનો અભ્યાસ પણ ચાલુ જ રાખ્યો. પરંતુ પ્રતિકુળ સંજોગોને અને આર્થિક તેમજ કૌટુંબિક મુશ્કેલીઓને કારણે વિદ્યાભ્યાસ છોડી તેમને ભારત પાછા ફરવું પડ્યું.
ઈંગ્લેન્ડથી પાછા આવ્યા પછી તેઓ વડોદરા નોકરી માટે ગયા. મહારાજા ગાયકવાડે આંબેડકરની નિમણુક વડોદરા રાજ્યના મીલીટરી સેક્રેટરી તરીકે કરી. પરંતુ મુશ્કેલીઓ, આભડછેટ અને અપમાનોના લીધે તેઓ વડોદરામાં સ્થિર થઈ શક્યા નહિ. વડોદરા છોડીને ઈ. સ. ૧૯૧૮માં તેઓ મુંબઈની સિડનહામ કોલેજમાં તેઓ પ્રોફેસર તરીકે જોડાયા. થોડા પૈસા બચાવીને તેમજ કેટલીક રકમની મિત્રો પાસેથી વ્યવસ્થા કરીને ફરીવાર ડૉ.આંબેડકર ઈંગ્લેન્ડ ગયા, અને કાયદાનો તથા અર્થશાસ્ત્રનો અભ્યાસ ચાલુ રાખ્યો.
ઈ. સ. ૧૯૨૩માં ડૉ. આંબેડકર બેરિસ્ટર થયા. આ જ વખતે ડૉ.આંબેડકરને તેમના મહાનિબંધ “રૂપિયાનો પ્રશ્ન” એ વિષય ઉપર લંડન યુનિવર્સીટીએ “ડૉક્ટર ઓફ સાયન્સ”ની ઉચ્ચ ડીગ્રી એનાયત કરી. લંડનમાં અભ્યાસ પૂર્ણ થવાથી ડૉ. આંબેડકર જર્મની ગયા અને ત્યાં પ્રખ્યાત બોન યુનિવર્સીટીમાં વિદ્યાભ્યાસ શરુ કર્યો. પરંતુ જર્મનીમાં તેઓ લાંબો સમય રહી શક્યા નહિ. તેમણે ભારત પાછા ફરવું પડ્યું. ૨૩ ઓક્ટોબર ૧૯૨૮ ના રોજ ડૉ. આંબેડકર “સાયમન કમિશન” સમક્ષ અછૂતોના પ્રાણપ્રશ્નો અને તેના નિરાકરણ ઉપર રજૂઆત કરી આ જ સમયે તેમણે એક એજ્યુકેશન સોસાયટીની સ્થાપના કરી. ૧ જૂન ૧૯૫૨એ તેઓ ન્યુયોર્ક ગયા અને ૫ જૂન ૧૯૫૨ના દિવસે કોલમ્બિયા યુનિવર્સીટીએ એમને સર્વોચ એવી “ડોક્ટર એટ લો”ની પદવી આપી. ૧૨ જાન્યુઆરી ૧૯૫૩ને દિવસે ભારતની ઓસ્માનિયા યુનીવર્સીટીએ ડૉ. આંબેડકરને “ડોક્ટર ઓફ લીટરેચર” ની ઉચ્ચ પદવી આપી.
ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકરને મળેલ માન સન્માન અને એવોર્ડ્સ:
Bodhisattva (1956), Bharat Ratna (1990), First Colombian Ahead of Their Time (2004), The Greatest Indian (2012)Ambedkar’s Political Party: Scheduled Caste Federation, Independent Labor Party, Republican Party of India. ભારત સરકાર દ્વારા 1990માં દેશનું સર્વોચ્ચ સન્માન એવું ભારત રત્ન એવોર્ડ આપી સન્માન કરવામાં આવ્યું.
ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકર વિદેશથી ઈકોનોમિક્સમાં ડોકટરેટ (પીએચ.ડી.) ની ડિગ્રી મેળવનારા પ્રથમ ભારતીય હતા. ડૉ. આંબેડકરના સ્મારક સ્થળનું નામ ચૈત્ય ભૂમિ છે, જે મહારાષ્ટ્રના મુંબઇમાં આવેલ છે. નોબેલ પુરસ્કાર વિજેતા પ્રો.અમર્ત્ય સેન ડૉ. બી.આર. આંબેડકરને અર્થશાસ્ત્રમાં પોતાનો પિતા માનતા હતા. લંડન સ્કૂલ ઓફ ઈકોનોમિક્સમાંથી “ડોક્ટર ઓફ સાયન્સ” નામની ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરનાર બાબાસાહેબ વિશ્વના પ્રથમ અને એકમાત્ર વ્યક્તિ છે.
વિશ્વનાં ઘણાં બધાં ધર્મોનો તેમણે અભ્યાસ કર્યો છે. તેમણે પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી કે, ‘હું હિંદુ ધર્મમાં જન્મ્યો એ મારા હાથની વાત ન્હોતી, પણ હું હિંદુ ધર્મમાં રહીને મરીશ નહીં.’ ઈ. સ. 1954 માં, નેપાળના કાઠમાંડુમાં યોજાયેલી “વર્લ્ડ બૌદ્ધ કાઉન્સિલ” માં, બૌદ્ધ સાધુઓએ ડૉ.બાબાસાહેબ આંબેડકરને બૌદ્ધ ધર્મનું ઉચ્ચતમ બિરુદ “બોધિસત્ત્વ” આપ્યું હતું. તેમનું પ્રખ્યાત પુસ્તક “ધ બુદ્ધ એન્ડ ધ ધર્મ” એ ભારતીય બૌદ્ધોનું “શાસ્ત્ર” છે. 14 ઓક્ટોબર 1956નાં રોજ નાગપુર દીક્ષાભૂમિ ખાતે બાબાસાહેબે છ લાખ દલિતો સાથે નવયાન બૌદ્ધ ધર્મનો અંગીકાર કર્યો. તેમણે દલિતોને બાવીસ પ્રતિજ્ઞાઓ આપી હતી, જે નાગપુરની દીક્ષાભૂમિમાં એક પત્થર પર કોતરીને મૂકવામાં આવી છે.
ડૉ.બાબાસાહેબ આંબેડકર ત્રણ મહાન પુરુષો ભગવાન બુદ્ધ, સંત કબીર, અને મહાત્મા ફૂલેને તેમના “ગુરુ” માનતા હતા. ડો. ભીમરાવ આંબેડકરે પોતાની પર્સનલ લાઈબ્રેરી બનાવી હતી જેનુ નામ તેમણે રાજગૃહ રાખ્યું હતું. ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકર જ્યોતિબા ફૂલેને પોતાના ત્રીજા ગુરુ માનતા હતા. ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકરના પુસ્તક “રુપિયાની સમસ્યા-તેનુ મૂળ અને ઉપાય”માં દર્શાવવામાં આવેલ સિદ્ધાંતો આધારિત ભારતીય રિઝર્વ બેન્કની સ્થાપના કરવામાં આવેલ છે. ડૉ બાબાસાહેબ આંબેડકર ભારતીય બંધારણની રચના માટે રચાયેલી મુસદ્દા સમિતિ(ડ્રાફ્ટ કમિટી)ના અધ્યક્ષ તરીકે ચૂંટાયા હતા.
29 ઓગસ્ટ 1947નાં રોજ બંધારણના ઘડતર માટે 7 સભ્યોની ડ્રાફ્ટ કમિટીની રચના કરવામાં આવી હતી. પીવાના પાણી માટે સત્યાગ્રહ કરાવનારા ડો આંબેડકર પ્રથમ અને એકમાત્ર સત્યાગ્રહી હતા. 20 માર્ચ 1927 ના રોજ તેમણે અસ્પૃશ્ય સમુદાયને શહેરના ચાવદર તળાવમાંથી પાણી લેવાનો અધિકાર મેળવવા માટે ‘મહાડ’ શહેરમાં એક સત્યાગ્રહ કર્યો હતો. ડૉ આંબેડકરે પાંચ સામાયિક બહાર પાડ્યા હતા જેમા બહિષ્કૃત ભારત, મુકનાયક, સમતા, પ્રબુદ્ધ ભારત અને જનતા છે.
ડૉ બાબાસાહેબ આંબેડકર ના પુસ્તકો :-
૫હેલુ પુસ્તક – ભારતમાં જાતિ : તેની પ્રણાલી, ઉત્પત્તિ અને વિકાસ (Castes in India: Their Mechanism, Genesis and Development)
ઇવોલ્યુશન ઓફ પ્રોવિનશિયલ ફિનાન્સ ઇન બ્રિટન ઇન્ડિયા (The Evolution of Provincial Finance in British India )
જાતિ નો વિનાશ ((Annihilation of Caste)
Who Were the Shudras?
The Untouchables: Who Were They and Why They Became Untouchables
થોટસ ઓન પાકિસ્તાન (Thoughts on Pakistan)
ઘ બુદ્ઘ એન્ડ હિઝ ઘમ્મ (The Buddha and His Dhamma)
બુદ્ઘ અથવા કાર્લ માકર્સ (Buddha Or Karl Marx)
એ દિવસે બાબાસાહેબ વહેલા ઊઠી ગયા હતા. તેઓ નવોનક્કોર લાંબો સફેદ કોટ, સફેદ સદરો અને સફેદ ધોતીયું પહેરીને વહેલી સવારે શ્યામ હોટલમાંથી દીક્ષાભૂમિ જવા રવાના થયા હતા.
તેઓ તેમનાં પત્ની માઈ સાથે 11 ઑક્ટોબરે નાગપુર પહોંચ્યા હતા.
નાગપુર શહેરની વચ્ચોવચ આવેલી દીક્ષાભૂમિમાં હજ્જારો લોકો એકત્ર થયા હતા.
બાબાસાહેબ અને માઈ ત્યાં પહોંચી મંચ પર ઊભા રહ્યાં ત્યારે તાળીઓનો ગડગડાટ થયો હતો.
એ સમયના સૌથી વૃદ્ધ બૌદ્ધ ભિખ્ખુ મહાસ્થવીર ચંદ્રમણીને આ કાર્યક્રમ માટે આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું હતું.
મંચ ઉપરના એક ટેબલ પર બુદ્ધની નાની મૂર્તિ મુકવામાં આવી હતી. તેની બાજુમાં બે વાઘ હતા. ધર્મોપદેશક વ્યાસપીઠ પર બેઠા હતા. સમારંભની શરૂઆત એક મરાઠી ગીત સાથે કરવામાં આવી હતી.
બાદમાં, ચાર સાધુઓએ બાબાસાહેબ અને તેમનાં પત્નીને ‘બુદ્ધમ શરણમ ગચ્છમી’, ‘ધમ્મમ શરણમ ગચ્છમી’, ‘સંઘમ શરણમ ગચ્છમી’ બોલવા જણાવ્યું હતું.
હત્યા, ચોરી, અસત્ય વાણી, વ્યભિચાર અને દારૂથી દૂર રહેવાની પંચશીલ પ્રતિજ્ઞા લીધી પછી બાબાસાહેબે ભગવાન બુદ્ધના ચરણમાં મસ્તક નમાવ્યું હતું અને પ્રતિમાને ત્રણ વખત વંદન કર્યાં હતાં તથા પુષ્પહાર ચડાવ્યો હતો.
એ પછી, બાબાસાહેબે બૌદ્ધ ધર્મ અંગીકાર કર્યાની જાહેરાત કરવામાં આવી હતી. એ સાથે જ ‘બાબાસાહેબ આંબેડકર કી જય’, ‘ભગવાન બુદ્ધ કી જય’ એવો જયજયકાર કરવામાં આવ્યો હતો અને વિજયાદશમીના મુહૂર્તમાં બાબાસાહેબનું ધર્મપરિવર્તન થયું હતું.
એ સમારંભ પછી બાબાસાહેબે જાહેરાત કરી હતી કે “મેં મારા જૂના ધર્મનો ત્યાગ કર્યો છે અને આજે મારો પુનર્જન્મ થયો છે. એ ધર્મ અસમાનતા અને દમનનો પ્રતિનિધિ હતો.”
“ઈશ્વરના અવતારની કલ્પનામાં મને ભરોસો નથી. હું કોઈ હિંદુ દેવીદેવતાનો ભક્ત નથી. હું ભગવાન બુદ્ધે પ્રબોધેલા અષ્ટાંગ માર્ગનું ચુસ્ત પાલન કરીશ. બૌદ્ધ ધર્મ જ ખરો ધર્મ છે. મારું જીવન જ્ઞાન, માર્ગદર્શન અને કરુણાના સિદ્ધાંતો પર આધારિત છે.”
એ પછી તેમણે બૌદ્ધ ધર્મ અંગીકાર કરવા માગતા લોકોને ઊભા થવા અપીલ કરી હતી.
ત્યાં ઉપસ્થિત લગભગ બધા લોકો ઊભા થઈ ગયા હતા. લોકોને પંચશીલ તથા બાવીશ શપથ લેવાનું જણાવવામાં આવ્યું હતું.
એ દિવસે આશરે ત્રણ લાખ લોકોએ બૌદ્ધ ધર્મ અંગીકાર કર્યો હોવાનો ઉલ્લેખ ધનંજય કીરલિખિત બાબાસાહેબ આંબેડકરના જીવનચરિત્રમાં કરવામાં આવ્યો છે.
બાબાસાહેબના નિધન પછી તેમનાં પત્ની માઈસાહેબ આંબેડકરની ‘અગ્નિપરીક્ષા’ શા માટે શરૂ થઈ?
1955 પછી બાબાસાહેબનું સ્વાસ્થ્ય કથળવા લાગ્યું હતું. એકેય સારવારથી તેમની તબીયતમાં સુધારો થતો ન હતો.
એ વખતે ‘બુદ્ધ આણિ ત્યાચા ધમ્મ’ નામનું પુસ્તક લખવાનું કામ પણ ચાલુ હતું.
પોતાની હયાતી દરમિયાન એ પુસ્તક પ્રકાશિત થાય તેવી બાબાસાહેબની ઈચ્છા હતી.
તમામ અનુયાયીઓ બૌદ્ધ ધર્મ અંગીકાર નહીં કરે તો શું થશે એવો ભય કોઈએ વ્યક્ત કર્યો ત્યારે બાબાસાહેબે કહ્યું હતું કે “ધર્માંચરનું કામ હવે મુલતવી રાખી શકાય નહીં. જેમણે મારી સાથે ધર્મપરિવર્તન કરાવવું હોય તેઓ કરાવી લે.”
પોતાની તબિયત કથળી રહી છે એ બાબાસાહેબ જાણતા હતા.
બાબાસાહેબે આયુષ્યના અંતિમ સમયમાં બૌદ્ધ ધર્મ અંગીકાર કર્યો હતો. ધર્માંતર કર્યાના 50 દિવસમાં તેઓ મૃત્યુ પામ્યા હતા. તેને કારણે બૌદ્ધ ધર્મની માહિતી તેઓ વધારે લોકો સુધી પહોંચાડી શક્યા નહીં, એવો અફસોસ બાબાસાહેબના અનેક અનુયાયીઓ વ્યક્ત કરે છે.
અર્થશાસ્ત્રી અને રાજ્યસભાના સભ્ય નરેન્દ્ર જાધવ કહે છે, “બૌદ્ધ ધર્મ અંગીકાર કર્યા બાદ બાબાસાહેબ મહાપરિનિર્વાણ પામ્યા હતા. તેથી બૌદ્ધ ધર્મનો પ્રસાર કરવાનું તેમનું લક્ષ્યાંક હાંસલ કરી શકાયું ન હતું, પરંતુ 14 ઑક્ટોબર પછી મુંબઈમાં ધર્માંતરનો ભવ્ય કાર્યક્રમ યોજવામાં આવ્યો હતો. તેમાં પ્રહ્લાદ કેશવ અત્રે સહિતના અનેક નેતા ઉપસ્થિત રહ્યા હતા. માત્ર બાબાસાહેબની જ સહભાગી થઈ શક્યા ન હતા.”
નરેન્દ્ર જાધવ ઉમેરે છે, “આપણે બૌદ્ધ ધર્મ સ્વીકાર્યો તો ખરો, પણ તેના આચરણની વ્યવસ્થાનું નિર્માણ કરી શક્યા નથી. એ વ્યવસ્થા તેની પોતાની રીતે આકાર પામી છે. બૌદ્ધ ધર્મનું આચરણ અનેક જગ્યાએ કરવામાં આવે છે, પરંતુ દરેકની તેના વિશેની આગવી થિયરી છે. બધું પદ્ધતિસર થવું જોઈએ, જે થયું નથી તે સ્વીકારવું પડશે.”
